Miep gleed langs de trapleuning en kwam
met een plof terecht voor de voeten van haar
moeder diemet een gilletje achteruit week.
"Gut kind, wat laat je me schrikken", zei
mevrouw Terboven.
Hoofdschuddend keek ze haar robbedoes na en
zuchtte. Als weduwe van een officier had zij
het toch al niet zo bla bla bla bla bla bla
bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla
bla bla bla: tweehonderd boekenpagina's vol
met kloeke drukletters.
De kenners weten dat deze zogeheten
meisjesboeken in de jaren dertig het goede
vaderland als een kleffe stroom oranje
limonadesiroop hebben besmeurd.
Wie als ondeskundige het echter waagt om
Joop ter Heul bij deze robbedoesachtige
inktafscheidingen te plaatsen, krijgt een
storm van protest te verwerken, niet alleen
van grootmoeders en moeders, maar ook van de
nu twaalfjarige meisjes die als derde
generatie de boeken van Joop ter Heul
kapotlezen.
Klassiek
Joop ter Heul, de geestelijke dochter van de
schrijfster Cissy van Marxveld, behoort tot
de Nederlandse klassieken. Zij staat op de
boekenplank naast Alleen op de wereld, De
negerhut van Oom Tom en Afkes Tiental. Zij
staat op vele boekenplanken ook bij de
tweede vaderlandse boekenheldin Stijfkopje,
de serie van mevrouw Emmy van Roden, die al
de overgrootmoeders van nu
in hun prille jeugd onvergetelijke uren
bracht.
Joop ter Heul komt in het najaar op het
televisiescherm. De K.R.O. gaat een aantal
shows brengen waarin Joop ter Heul de
hoofdrol krijgt. De vele duizenden, die een
onverwoestbare tekening van Joop ter Heul in
hun herinnering bewaren houden hun hart
vast, want zij zien het gevaar dat de
onsterfelijke Joop ter Heul op de beeldbuis
tot een draak kan uitgroeien.
Onmogelijke vraag
Wie is dan wel Joop ter Heul? Een
onmogelijke vraag die vele antwoorden kan
uitlokken. Zij vierde vooral triomfen in de
crisisjaren en psychologen hebben gezegd dat
zij zo populair was omdat zij alles had waar
meisjes van die tijd kansloos naar
verlangden.
Anderen zeiden dat Joop ter Heul vooral
geliefd was bij de moeders omdat die zich
zo'n dochter hadden gewenst of omdat ze hun
dochters het leven van Joop ter Heul zo
graag hadden gegund.
Joop ter Heul is zelfs onderwerp van
politieke meningsvorming geweest. De
socialistische pers keurde haar avonturen af
omdat er in de verhalen geen spoort je was
te vinden van de harde werkelijkheid zoals
de meeste meisjes die leerden kennen. Men
vond dat in de boeken een verraderlijk
burgerdom werd beschreven dat zo grijpbaar
leek maar dat voor het merendeel volstrekt
ongrijpbaar was. Bij al deze kritiek werd er
geen rekening mee gehouden, dat Joop ter
Heul vóór de Eerste Wereldoorlog werd
verwekt en dat zij in 1914 in drukinkt het
levenslicht aanschouwde.
Tegenover mij zit de 47-jarige Leo Beek,
tweede zoon van Cissy van Marxveldt, die in
werkelijkheid mevrouw Beek-de Haan heette en
die in 1914 als Setske de Haan de eerste
Joop ter Heul publiceerde.
Fantasie
Setske de Haan werd in 1889 in Oranjewoud
geboren. Zij was en bleef de enige dochter
van een hoofdonderwijzer die zijn gezin in
redelijke welstand kon laten leven. Setske
ging in Heerenveen naar de h.b.s.; haar
jeugd werd wat verduisterd door het feit dat
zij geen broers en zusters had. Omdat ze I
al heel jong een bijna tomeloze fantasie
had, ging ze in haar h.b.s.-tijd korte
verhalen schrijven over een meisje dat wèl
een zus en een broer had. Die korte verhalen
werden in de Drachter Courant gepubliceerd.
Toch werd haar eerste boek geen
meisjesverhaal, maar een echte roman: Het
hoogfatsoen van Herr Feuer dat door
uitgeverij Sythoff werd gepubliceerd.
De heer Beek zegt: "Het is wellicht haar
beste boek geweest, geschreven met een groot
gevoel voor humor, een soort voortijdige
stijl van Annie M.G. Schmidt, maar het werd
bijna niet verkocht". Setske de Haan had het
boek gepubliceerd onder pseudoniem Betty
Bieruma en onder die schuilnaam bood ze
Sijthoff in 1914 haar tweede boek aan, een
meisjesroman Game en Sets."De oude heer
Sijthoff", vertelt de heer Beek, "wilde het
boek niet eens lezen, omdat hij naar de zeer
lage verkoopcijfers van het eerste boek
keek".
De heer Sijthoff heeft jarenlang de tijd
gehad om deze beslissing te betreuren - hij
liet in 1914 letterlijk een miljoenen
project door de vingers slippen.
Dubbeltje
Via een criticus kwam het boek bij
uitgeverij Valkhof in Amersfoort: "De oude
heer Valkhof gaf mijn moeder vijftienhonderd
gulden, plus in het vooruitzicht een
dubbeltje voor elk verkocht exemplaar.
Een krankzinnig hoog honorarium voor die
tijd".
De heer Valkhof wilde twee veranderingen:
de titel en de schuilnaam. Zo werden Joop
ter Heul en Cissy van Marxveld tegelijk
geboren.
Met tussen posen van telkens enkele jaren
kwam de serie tot stand: De h.b.s.-tijd van
Joop ter Heul, Joop ter Heuls problemen,
Joop van Dil-ter Heul, Joop en haar jongen.
De serie had tijd nodig om in te burgeren;
de grote triomfen zou Joop ter Heul in de
jaren dertig behalen.
-Waarom werd Joop ter Heul zo populair in
zo verschillende tijdvakken?
De heer Beek zegt: "Er is daarover
natuurlijk eindeloos gepraat. Mijn
overtuiging is dat de boeken een zeer
speciale humor hebben, die bijna tijdloos
is, en dat zowel moeders als dochters zich
door alle tijden heen met Joop ter Heul
hebben kunnen vereenzelvigen".
Humor
Die humor klopt wel. Voordat ik de heer Beek
zou ontmoeten, nam ik een Joop ter Heul uit
de boekenkast van mijn vrouw - de twaalfde
druk van 1941 - en het is verbazingwekkend
hoe goed de humor van 1914 in 1968 nog
overkwam.
Het vereenzelvigen van al die
grootmoeders, moeders en dochters lijkt,
vooral in de crisisjaren, wat moeilijker,
want de Joop ter Heul van 1914 behoort
duidelijk tot de maatschappelijke elite van
haar tijd. Het is begrijpelijker dat de Joop
ter Heul van 1914 bij de meisjes van nu
populair is.
"Dat is wel zo", zegt de heer Beek, "maar
aan de andere kant is het milieu van Joop
ter Heul voor meisjes en moeders nooit
helemaal onbereikbaar geweest, zoals het
leven van filmsterren bijvoorbeeld. Met wat
fantasie heeft iedere lezeres altijd wel
kunnen denken - en hopen - dat zo niet voor
henzelf, dan toch in elk geval voor hun
dochter een leven als van Joop ter Heul
mogelijk was". "Bovendien zijn de boeken een
merkwaardige mengeling van waarheid en
fantasie, waarbij de waarheid sterker is dan
de fantasie. Daardoor is Joop ter Heul voor
iedereen levensecht".
Het vierde deel van Joop ter Heul
beëindigde Cissy van Marxveld in 1926. Zij
was toen al tien jaar getrouwd met een
officier. De heer Beek herinnert zich hoe
hij als kleine jongen tezamen met zijn twee
jaar oudere broer, door zijn moeder mee naar
de Gooise hei werd genomen, waar de jongens
gingen spelen en zijn moeder ging schrijven.
Enorme oplaag
In totaal heeft Cissy van Marxveld 26 boeken
geschreven. De oplagecijfers van al haar
boeken waren voor die tijd enorm. Haar boek
Zomerzotheid haalde als eerste Nederlandse
boek een oplage van honderdduizend; het werd
van deze ereplaats verdreven door Hollands
Glorie van Jan de Hartog.
-Was het moeilijk de zoon te zijn van een
beroemde moeder?
"In tegendeel! Ik ben altijd erg trots op
haar geweest en dat ben ik nog. Ik praat
graag over haar. Toen zij op het toppunt van
haar populariteit stond, kon ik net zo veel
meisjes krijgen als ik maar wilde. Niet
vanwege mijn charmes, maar omdat die meisjes
via mij Cissy van Marxveld hoopten te
ontmoeten".
Om zijn wrok over de bezetting een
uitlaat te geven, schreef Leo Beek tijdens
de oorlog zelf een boek, dat als een scherpe
handgranaat het naoorlogse vaderland
binnenrolde: De drijfjacht van David
Napoleon, een soort Bonnyen Clyde-verhaal,
waarin voor die tijd erg gedetailleerd werd
beschreven hoe de heldin met de held naar
bed gaat en waarin rijmpjes voorkwamen als:
"En haar vader en haar broeder en haar
zuster en haar moeder, die riepen allemaal
om strijd, je bent nu een gevallen meid".
Geschokt
Hij publiceerde het boek onder de schuilnaam
Jan van Marxveld en het goede vaderland was
diep geschokt.
"Het was fout dat ik de schuilnaam van mijn
moeder had gebruikt. Het was een ideetje van
de uitgever - niet zo'n best ideetje
achteraf gezien", zegt de heer Beek.
Leo Beek is verder detectiveverhalen blijven
schrijven. Later onder de schuilnaam Dick
Bender. Samen met zijn nu 21-jarige zoon
-"die de talenten van zijn grootmoeder heeft
geërfd" - werkt hij thans aan een totaal
ander genre, een soort maatschappijkritiek.
'
-Hoe was Cissy van Marxveld?
"Ze was grillig, geestig en origineel. We
hebben thuis nooit het gevoel gehad dat we
door haar populariteit op het tweede plan
leefden. Zelfs mijn vader niet".
De man van Cissy van Marxveld werd tijdens
de oorlog door de Duitsers gefusilleerd.
"Mijn moeder had altijd al een zwakke
gezondheid gehad. De dood van mijn vader
ontnam haar min of meer de zin om verder te
leven".
Niet erkend
Zij stierf in 1948, nadat zij nog een poging
had gedaan de serie van Joop ter Heul met
één deel uit te breiden: De dochter van Joop
ter Heul. Dat is geen succes geworden. De
ware Joop ter Heul-kenners willen dit
laatste boek niet tot de serie rekenen.
Joop ter Heul krijgt over enkele maanden
een nieuwe dimensie. Voor de K.R.O. is het
te hopen dat zij van Joop ter Heul geen
opgeschroefde robbedoes gaat maken. Alle
schrijfsters, die in de jaren dertig hebben
gepoogd de formule van Cissy van Marxveld
over te nemen met een surrogaat van Joop ter
Heul, hebben deze vermetelheid met
vergetelheid moeten bekopen.
Faalt de K.R.O. dan wacht deze omroep de
woede van duizenden vaderlandse vrouwen
tussen de tien en tachtig jaar. Dat zal dan
beslist niet geruisloos verlopen in dit
Tijdperk der Gekwetsten! |